Χάνεται στα βάθη του χρόνου η ιστορία της γνωριμίας των ανθρώπων με το σφουγγάρι και την τέχνη της σπογγαλιείας. Από την εποχή του Ομήρου, στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια βρίσκουμε τις πρώτες αναφορές και πολύ αργότερα όπως μας αναφέρουν Ρωμαίοι και Βυζαντινοί συγγραφείς το σφουγγάρι το χρησιμοποιούσαν στη γραφή, στη ζωγραφική, στην ιατρική και φαρμακευτική. Από τους πρώτες αιώνες του χριστιανισμού, μας έρχεται στην μνήμη η τραγική σκηνή της Σταύρωσης, όταν ο Ρωμαίος στρατιώτης βρέχει με σφουγγάρι βουτηγμένο σε ξύδι και χολή τα χείλη του Χριστού.
Η ιστορία της παραγωγής και της αλίευσης του ξεκινάει από την λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου και όταν πλέον η ζήτηση του αυξήθηκε κατακόρυφα αναζητήθηκε και σε άλλες θάλασσες του πλανήτη. Αλιεύτηκε στην Καραϊβική στις ακτές της Φλώριδας και της Κούβας, όμως η ποιότητα των αλιευμάτων ήταν πολύ κατώτερη από αυτή της μεσογείου. Στις ακτές της Μαδαγασκάρης στον κόλπο της Βεγγάζης και στις Φιλιππίνες έγινε επίσης σπογγαλιεία όμως με ποιότητα κατώτερη και από αυτή της Αμερικής. Τα καλύτερα ποιοτικά σφουγγάρια βρίσκονταν στην Ανατολική Μεσόγειο.
Επάγγελμα σκληρό και επικίνδυνο, έγινε μεγάλο προνόμιο για τα άγονα και φτωχά νησιά του Αιγαίου. Στα τέλη του 18ου αιώνα στα Δωδεκάνησα, Κάλυμνο, Σύμη, Χάλκη και Καστελόριζοδημιουργήθηκαν τα πρώτα σπουδαία σπογγαλιευτικά κέντρα. Αργότερα Καλύμνιοι, Συμιακοί, Υδραίοι σφουγγαράδεςανακάλυψαν και επέκτειναν την αλιεία τους και στις ακτές της Β. Αφρικής, έτσι οι τόποι ψαρέματος πλέον απλώνονται σε όλη τη μεσόγειο από την Αδριατική έως και την Κύπρο.
Οι πρώτοι έμποροι σφουγγαράδες αγόραζαν την πραμάτεια τους καιτην πωλούσαν γυρνώντας στους δρόμους της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης, της Οδησσού φτάνοντας έως και την Αγία Πετρούπολη. Καλύμνιοι σπογγέμποροι ο Θεόφιλος Κουτρούλης και ο Μιχαήλ Τουλουμάρης διέδωσαν την χρήση του σφουγγαριού στις αγορές της Βορείου Ιταλίας και της Αυστροουγγαρίας. Μεγάλοι εμπορικοί οίκοι εμφανίζονται στην Ύδρα στην Κάλυμνο τη Σύμη με διακίνηση σφουγγαριού στις χώρες Ευρώπης και Αμερικής.
Στη δεκαετία του 1860 λόγω της μεγάλης ζήτησης του σφουγγαριούδοκιμάστηκε η αλίευση με σκάφανδρο και πολύ αργότερα εμφανίστηκαν και άλλες καταδυτικές μηχανές, όπως το Φερνέζ και μετέπειτα η αυτόνομη κατάδυση με μποτίλιες. Μεγάλη όμως ήταν και η αύξηση των θυμάτων από την αλιεία με καταδυτικά εργαλεία. Η νόσος των δυτών, όπως και οι θάνατοι από ασφυξία ή ολική παράλυση θέριζαν τους σφουγγαράδες της εποχής, λόγω της άγνοιας των κανόνων κατάδυσης και της παρατεταμένης διαμονής τους στο βυθό.
Η μεγάλη χρήση καταδυτικών συσκευών οδήγησαν στη υπεραλίευσηκαι κατά συνέπεια στην αποψίλωση των βυθών από τα σφουγγάρια. Σιγά σιγά τα πεδία αλίευσης μειώθηκαν σημαντικά στην Μεσόγειο με αποτέλεσμα και την μείωση των ασχολούμενων πληθυσμών των νησιωτικών περιοχών με την σπογγαλιεία.
Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και τις καταστροφές του μόνο η Κάλυμνος θα ανασυγκροτηθεί και θα παραμείνει η μοναδική σπογγαλιευτική δύναμη στην Ελλάδα με εξαγωγές σε Ευρώπη και Αμερική και τεράστιο συναλλαγματικό όφελος για την πατρίδα μας. Μετά το 1970 αρχίζει η παρακμή της σπογγαλιείας και στην Κάλυμνο,το τεχνητό σφουγγάρι αναβαθμίζεται και αντικαθιστά το φυσικό σε όλες τις χρήσεις και ολοκληρώνοντας την καταστροφή το 1986 μια τρομερή ασθένεια των σφουγγαριών κατέστρεψε ολοσχερώς όλα τα αλιευτικά πεδία της Μεσογείου.
Ωστόσο τα τελευταία χρόνια βλέπουμε μια ανάκαμψη στον τομέα της σπογγαλιείας γεγονός που προδίδει ευοίωνες προοπτικές για το μέλλον.
Μέθοδοι κατάδυσης
Από ιστορικές πηγές του 1800 πληροφορούμαστε για τα «ταξίδια ζωής ή θανάτου» των τολμηρών σφουγγαράδων, που αρχές της άνοιξης, με λίγες προμήθειες και μόνο εφόδιο την αντοχή της αναπνοής τους, ξεκινούσαν για να ψαρέψουν σφουγγάρια. Ήταν οι θρυλικοί γυμνοί δύτες, που βουτούσαν σε βάθος μέχρι και 30 μέτρων ζωσμένοι με μια βαριά σκανδαλόπετρα – ένα κομμάτι μαρμάρου που τους βοηθούσε να καταδυθούν γρήγορα και βαθιά. Το φθινόπωρο, όταν η κρύα θάλασσα δεν επέτρεπε την κατάδυση, επέστρεφαν στο νησί που τους περίμενε με δάκρια συγκίνησης και χαράς.
Κατά τη δεκαετία του 1860 εφαρμόστηκε μια νέα – επαναστατική για τα χρόνια εκείνα – μέθοδος κατάδυσης, το σκάφανδρο ή φόρεμα. Με το σύστημα αυτό, ο δύτης έφερε πλήρη ενδυμασία (στολή, περικεφαλαία σκάφανδρου, χάλκινο θώρακα, παπούτσια, βαρίδια στο στήθος), που του επέτρεπε την παραμονή στο βυθό για πολύ περισσότερη ώρα. Κατά τη διάρκεια της κατάδυσης, μια χειροκίνητη αεραντλία με έμβολα έστελνε μέσω ενός σωλήνα, που ονομαζόταν μαρκούτσι, φυσικό αέρα στην περικεφαλαία του δύτη. Όσο αποτελεσματική ήταν η μέθοδος αυτή, άλλο τόσο αποδείχτηκε και επικίνδυνη καταγράφοντας χιλιάδες θανάτους και παραλύσεις (νόσος των δυτών), λόγω της άγνοιας των κανόνων κατάδυσης – κυρίως στο στάδιο της ανάδυσης – από τους δύτες.
Στα 1920 υιοθετήθηκε ένας νέος αναπνευστικός μηχανισμός, η μέθοδος Φερνέζ, χάρη στην οποία ελαττώθηκαν τα ατυχήματα. Τα πλεονεκτήματα του μηχανισμού ήταν: η χρήση μικρού αερόσακου φορεμένου στην πλάτη του δύτη που του εξασφάλιζε ομαλή ροή αέρα, η κατάργηση της βαριάς στολής και ο ελαφρύς σωλήνας τροφοδοσίας αέρα.
Τη δεκαετία του 1970 όλες οι παλαιότερες μέθοδοι κατάδυσης αντικαταστάθηκαν από το σύγχρονο σύστημα του ναργιλέ, όπου ο δύτης φορά στολή βατραχανθρώπου και ένας αεροσυμπιεστής του παρέχει αέρα από το σκάφος. Παράλληλα, οι δύτες εκπαιδεύονται στην Κρατική Σχολή Δυτών της Καλύμνου – μοναδική στο είδος της στην Ελλάδα – που τους παρέχει κρατικό επαγγελματικό δίπλωμα δύτη.
Η προετοιμασία για το μεγάλο ταξίδι, διάρκειας 6-7 μηνών, ήταν για τους σφουγγαράδες μια μικρή ιεροτελεστία. Ας την αναβιώσουμε…
Πλούσια τα «ελέη» της θάλασσας
Τα σφουγγάρια έχουν σπάνια αρχιτεκτονική, βασισμένη σε ένα σύστημα σωλήνων νερού που σχηματίζουν μαιάνδρους. Μέσω των χιλιάδων πόρων τους αντλούν μεγάλες ποσότητες νερού που φτάνουν στο τριπλάσιο του όγκου τους.
Διακρίνονται σε εμπορικά και μη εμπορικά. Τα εμπορικά είδη που αλιεύονται στο Αιγαίο και τον ευρύτερο μεσογειακό χώρο είναι:
- το καπάδικο
- ο ματαπάς ή φίνο ή ελληνικός σπόγγος μπάνιου
- η μελάθη ή τούρκικο φλυτζάνι ή λεπτός σπόγγος της Συρίας
- το αυτί ελέφαντα ή λαγόφυτο ή ψαθούρι ή λαφίνα
- η τσιμούχα ή δερματώδης σπόγγος
με πληροφορίες από:
φωτογραφίες:Stratis Liadellis
