Ευρώπη ονομαζόταν η κόρη της Τηλέφασσας ή της Κασσιέπειας και του Φοίνικα, γιου του Αγήνορα ή και του ίδιου του Αγήνορα.
Ο έρωτας που ενέπνευσε στον Δία και η αρπαγή της από αυτόν θυμίζουν την ιστορία της Περσεφόνης και του Πλούτωνα ή τη συνάντηση του Οδυσσέα και της Ναυσικάς. Και αυτή έπαιζε με τις συντρόφισσές της και μάζευε άνθη σε θαλερό τοπίο στην ακρογιαλιά της Τύρου ή της Σιδώνας, όπου βασίλευε ο πατέρας της. Εκεί την είδε ο Δίας. Για να την πλησιάσει μεταμορφώθηκε σε ήρεμο κάτασπρο ταύρο[1], με κέρατα σαν μισοφέγγαρο το καθένα, που πήγε και ξάπλωσε στα πόδια του κοριτσιού. Τον φόβο διαδέχθηκε η επιθυμία του κοριτσιού να καθίσει στη ράχη του. Γρήγορος σαν αστραπή, ο ταύρος ανασηκώθηκε και όρμησε στη θάλασσα ώστε να μην προλάβει η Ευρώπη να κατεβεί αλλά ούτε και κανένας να προλάβει να παρέμβει. Το ζευγάρι συνόδευε πομπή (δελφίνια, Νηρηίδες, Τρίτωνες, Ποσειδώνας) μέχρι την Κρήτη. Αγκιστρωμένη στα κέρατα η Ευρώπη, κατέβηκε από τη ράχη του ζώου στη Γόρτυνα, όπου οι Ώρες ετοίμασαν το νυφικό κρεβάτι στο Δικταίον άντρον, τόπο γέννησης του Δία, ή στη Γόρτυνα, πλάι στον ποταμό Ληθαίο και κάτω από πλατάνια που από τότε δεν έχαναν ποτέ το φύλλωμά τους (δενδρολατρεία) ή στο Ιδαίον άντρο. Τα δώρα του Δία στη νύφη ήταν: ο Τάλος (χάλκινος γίγαντας που προστάτευε την Κρήτη), ένας χρυσός σκύλος (δεν του ξέφευγε κανένα θήραμα), μια φαρέτρα με βέλη που δεν αστοχούσαν
Στατήρας από τη Γόρτυνα της Κρήτης, περίπου 431-300 π.Χ. Στη μια όψη παριστάνεται η Ευρώπη πάνω σε δένδρο και στην άλλη ο ταύρος-Δίας. Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 57.728
Από την περιοχή Kapiça του Αφγανιστάν Παρίσι, Musée Guimet
Από την ένωση του ζευγαριού προέκυψαν τρία παιδιά, ο Μίνωας, ο Σαρπηδόνας, ο Ραδάμανθυς.
Την εποχή που γίνονταν οι ιεροί γάμοι στην Κρήτη βασίλευε ο Αστέριος ή Αστερίων που κρατούσε από τον Δευκαλίωνα.
Ο πατέρας του Τέκταμος, γιος του Δώρου, είχε έρθει στην Κρήτη και παντρεύτηκε την κόρη του Κρηθέα. Με αυτό τον άκληρο γιο του ζεύγους, τον Αστερίωνα πάντρεψε ο Δίας την Ευρώπη, ο οποίος υιοθέτησε τα παιδιά της από τον Δία και σε αυτά παρέδωσε την εξουσία του.[2]
Η Ευρώπη μετά τον θάνατό της λατρεύτηκε με το όνομα Ελλωτίς ή Ελλωτία. Στα Ελλώτια, γιορτή χαράς για την ανάσταση της φύσης, έπλεκαν ένα τεράστιο στεφάνι με περίμετρο είκοσι πήχεις (περίπου εννιά μέτρα) γύρω από τους μηρούς του αγάλματός της. Ο Αθήναιος παραδίδει ότι μέσα σε αυτό το στεφάνι περιέφεραν τα οστά της Ευρώπης σε πομπή. Όσο για τον ταύρο στον οποίο μεταμορφώθηκε ο Δίας απαθανατίστηκε ως ο ομώνυμος αστερισμός ανάμεσα στα σημεία του ζωδιακού κύκλου. Και εδώ, το θηλυκό παραμένει στη γη, ενώ το αρσενικό τοποθετείται στον ουρανό. Αυτή η τοποθέτηση μας επιτρέπει να εκλαμβάνουμε τον μύθο της Ευρώπης και του Δία σαν μια παραλλαγή της ένωσης του Ουρανού και της Γης. Εξάλλου, Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, λ.χ. ο Θαλής ή ο Φερεκύδης, θεωρούσαν το νερό ως αρχή των πάντων. Από τα νερά αναδύεται η γη, τα νησιά και το σύνολο της ξηράς. Σε αυτήν την περίπτωση ο μύθος της Ευρώπης μπορεί να συσχετιστεί με άλλους που περιγράφουν την ανάδυση θεαινών, όπως η Αφροδίτη και το όνομα Ευρώπη να θεωρηθεί μια άλλη ονομασία της Γης/Γαίας. Εξάλλου, οι λατρείες προς τιμή της Ευρώπης είναι συνδεδεμένες με δέντρα.
Οι απαρχές του συμβολισμού του δέντρου και η σύνδεσή του με θρησκευτικές τελετουργίες εντοπίζονται στο μεταβατικό στάδιο από την οικονομία του κυνηγιού στην οικονομία της γεωργίας, την περίοδο δηλαδή «της συλλεκτικής οικονομίας και της τροφοσυλλογής από τα δέντρα και τα άγρια φυτά», οπότε η ανάπτυξη του δέντρου και η ωρίμανση των καρπών του συσχετίζεται με τις εναλλαγές των εποχών, και ταυτίζεται τελικά με το σύνολο της φύσης και τον κύκλο της ζωής -γι’ αυτό και αργότερα το ιερό δέντρο πλαισιώνεται από κοσμογονικά σύμβολα (ήλιος, σελήνη) και τυποποιείται εικαστικά[3]. Το μοτίβο του δέντρου εμφανίστηκε νωρίς στη μινωική κεραμική και σε χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια, άλλοτε ίσως για να τονίσουν τον αγροτικό χαρακτήρα της κοινωνίας των Μινωιτών (καμαραϊκά αγγεία), άλλοτε με τον ιδιαίτερο συμβολισμό του κύκλου της ζωής (μικρογλυφία). Η Μεγάλη Θεά, της οποίας η ταύτιση με τη φύση υποβάλλεται στην κρητομυκηναϊκή τέχνη με ποικίλους τρόπους, εμφανίζεται κάτω από το δέντρο να δέχεται προσφορές υποδεικνύοντας σκηνές υπαίθριας λατρείας[4],
Απεικονίζεται καθιστή γυναικεία θεότητα κάτω από δέντρο που δέχεται τις προσφορές δύο γυναικών, άνθη κρίνων και μήκωνος (παπαρούνας). Σε μικρότερο μέγεθος αποδίδονται δύο άλλες γυναίκες, οι ακόλουθοι της θεότητας. Από τον ουρανό, όπου λάμπουν ο ήλιος και η σελήνη, κατέρχεται άλλη θεϊκή μορφή καλυμμένη από οκτώσχημη ασπίδα. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 992.
ή λατρευτής φέρνει σφάγιο στο ιερό δέντρο, μπροστά από το οποίο έχει τοποθετηθεί κινητός τραπεζιόσχημος βωμός[5]·
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 3148
άλλοτε πάλι το δέντρο, στημένο σε βωμό, μεταφέρεται με πλοίο[6], ή πλαισιώνεται από δύο αντωπά ζώα[7]. Η επίκληση της θεότητας γίνεται με το άγγιγμα ή το σείσιμο των κλαδιών του δέντρου[8].
Η λατρεία της φύσης διατηρήθηκε, ακόμη κι όταν η Μεγάλη Μητέρα Θεά παραγκωνίσθηκε από τον πολυθεϊσμό της Μυκηναϊκής εποχής που παγιώθηκε αργότερα στο ολυμπιακό δωδεκάθεο. Στην ανεικονική τέχνη των Σκοτεινών Αιώνων επιβιώνει το μοτίβο του δέντρου, όπως και στον εικονογραφικό ρυθμό που ακολουθεί από το τέλος του 8ου αι. π.Χ., κατά την ανατολίζουσα περίοδο αλλά και στο ολυμπιακό δωδεκάθεο με τον θεό «δενδρίτη» και τον Διόνυσο, την Αθηνά και το ιερό της δέντρο, την ελιά.[9] Ακόμη και στην ίδια την Κρήτη, σε στατήρα από τη Γόρτυνα του 4ου αι. π.Χ. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, Νέα Υόρκη, Μητροπολητικό Μουσείο), η Ευρώπη, κόρη του Φοίνικα, εικονίζεται καθισμένη πάνω σε δέντρο και όχι πάνω στον ταύρο.
Στη μια όψη η Ευρώπη κάθεται πάνω σε δέντρο. Στην άλλη ο Δίας ως ταύρος. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1858,1124.35 © The Trustees of the British Museum
Νόμισμα από τη Γόρτυνα, περίπου 360/50-322 π.Χ. Το πιο εντυπωσιακό και ασυνήθιστο σε αυτό είναι οι μεταμφιέσεις του Δία, στη μια όψη σαν αετός και στην άλλη σαν ταύρος, προκειμένου να προσεγγίσει και να πλανέψει τη μισόγυμνη Ευρώπη που παρουσιάζεται καθισμένη σε δέντρο (πιθανότατα ιτιά), με το δεξί χέρι να σηκώνει το πέπλο.
1 Ο ταύρος έχει μια ιδιαίτερη παρουσία στην κρητική μυθολογία και ιστορία. Για τη λατρεία και τους μύθους που τον περιβάλλουν στον μεσογειακό χώρο, βλ. The Bull in the Mediterranean World, 2003.
2 Δεν μπορεί να μην επισημάνει κανείς ότι μόνο μεταγενέστερη μυθοπλασία θα τεκμηρίωνε την παρουσία Δωριέων στο νησί πριν καν εμφανιστεί η γενιά του Μίνωα, ότι πολιτικοί λόγοι θα υπέτασσαν την παλαιά γενιά του Μίνωα στους νεότερους Δωριείς.
3 Νότα Κούρου, «Μεταλλάξεις ενός εικαστικού σχήματος με ιδιαίτερο συμβολισμό. Από το δέντρο της ζωής στην Ελαία της Αθηνάς», Περίαπτο 1 (1998) 29-39, όπου και πλούσια βιβλιογραφία για το θέμα του ιερού δέντρου, του δέντρου της ζωής ή της γνώσης στην τέχνη των λαών της ανατολικής Μεσογείου· εδώ σ. 29, 30.
4 Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από τον θησαυρό της Ακρόπολης των Μυκηνών. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 992.
5 Χρυσό δακτυλίδι από τις Μυκήνες, θαλ. τ. 84. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 3148.
6 Χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από το Μόχλο. Μουσείο Ηρακλείου, αρ. 259.
7 Χρυσό δακτυλίδι από τις Μυκήνες, θαλ. τ. 26. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 6513.
8 Χρυσό δακτυλίδι από τις Μυκήνες, θαλ. τ. 9. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. 3179.
9 Ν. Κούρου, ό.π. Η συγγραφέας παραθέτει έργα των τεχνών μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ., αποδεικνύοντας τη συνεχή παρουσία του δέντρου και του συμβολισμού του.
